Anar Məmmədli
Bu ilin 31 martında Türkiyədə bələdiyyələrə keçirilən seçkilər AKP-nin son 17 ildə ilk məğlubiyyəti, o cümlədən 1946-cı ildən bəri cumhurriyyət tarixinin ən müqəddəs siyasi ənənəsi – sandıqdan çıxma haqqının qəsb edilməsi cəhdi kimi tarixə düşdü. İstanbulda 13 min səslə AKP namizədindən çox səs toplayan CHP namizədi Əkrəm İmamoğlunun qələbəsi süni səbəblərlə mübahisələndirildi, nəticədə İstanbul bələdiyyə başkanın seçilməsi üçün 23 iyuna təkrar seçki təyin edildi. Dünən açıqlanan nəticəyə əsasən İmamoğlu 800 min səs artıq, yəni əvəlkindən 62 qat artıq səslə Yıldırıma qarşı əzici qələbə qazandı. Bu İstanbulda son 36 ildə toplanmış ən yüksək nəticədir. İstanbulda təkrar seçki də daxil olmaqla 31 mart yerli seçkiləri nəticəsində uzunmüddət qələbədən məhrum olan Cumhurriyyət Halk Partiyasına yeni imkanlar yarandığını görərik. Amma əvvəlcə qələbənin ərsəyə gəlməsində rol olan faktorları nəzərdən keçirək.
Gəzi ruhunun qorunması
2013-cü ilin mayında İstanbulda Gəzi parkının inşa edilməsinə qarşı başlayan etirazlar uzun illər soyuq münasibətdə olan radikal sol, sol-mərkəzçi, sağ-mərkəzçi və liberal partiyalar arasında buzların əriməsi, çoxsaylı vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının proqressiv ideyalar uğrunda siyasi partiyalarla əməkdaşlığının əsasını qoydu. Uzun illərdən sonra türk, kürd, laz, yunan və erməni kökənli istanbullular öz aralarında etnik və siyasi kimlik fərqinə varmadan Gəzidə bir araya gəldilər.
Gəzi hərəkatı Erdoğanın qurduğu siyasi hegemoniyaya qarşı sivil vətəndaş dirənişinin əsasını qoydu. Bu proses göstərdi ki, ölkənin yerli və ya milli səviyyəli problemlərini çözmək üçün siyasi, dini, etnik və cinsi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq vətəndaş həmrəyliyinə nail olmaq mümkündür. Gəzi ruhunun davam etdirməklə bağlı ən şanslı partiya olan CHP daxilində yekdil qərarın olmaması bu prosesi 2018-ci ilin parlament və prezident seçkilərinədək yubatdı. Amma CHP-nin lideri Kılıcdaroğlunun qurduğu “Millət” ittifaqı, prezidentliyə namizədi Müharrəm İncənin isə həbsdə olan HDP sədri Səlahəddin Dəmirtaşı ziyarət etməsi siyasətdə etnik və dini ayrı-seçkiliyin yolverilməzliyini aktuallaşdırdı, liberal və mühafizəkar çevrələr arasında fundamental dəyərlər uğrunda əməkdaşlığın toxumunu səpdi. Şübhəsiz ki, CHP-dən olan namizədlərin kürd kökənli seçicilərdən səs almasında bu cür barışdırıcı addımların rolu oldu. Ümumiyyətlə, CHP-nin etnik millətçilik əleyhinə çıxışları fərqli etnik qrupların yaşadığı Türkiyə üçün vacib siyasi mərhələdir. Və 2019-cu il seçimlərində HDP-nin İstanbul və bir çox şəhərlərdə namizəd irəli sürməməsi CHP-nin səslərinin daha da artmasında müstəsna rol oynadı. Bir çox ekspertlər İstanbul kimi çoxmillətli şəhərdə İmamoğlunun etnik kimliyinin dartışmaya cəlb edilməsini CHP-nin AKP üzərində əzici qələbə qazanmasında mühüm rol oynadığını iddia edirlər.
Kılıcdaroğlunun qurduğu koalisiyalar
CHP sədri Kılıcdaroğlunun partiya daxilində tənqidçisi çox olsa da, son bələdiyyə seçkilərində onun irəli çəkdiyi namizədlər Türkiyə siyasəti üçün sürpriz oldu. Məsələn, indi rahatlıqla söyləmək olar ki, növbəti prezident seçkiləri ərərfəsində sol-mərkəzçi və sağ-mərkəzçi çevrələrdə CHP-dən prezidentliyə namizəd Müharrəm İncə ilə yanaşı Ankara bələdiyyə başqanı Mənsur Yavaşla İstanbul bələdiyyə başqanı Əkrəm İmamoğlunun namizədlikləri müzakirə olunacaq. Əgər 2 il öncə Türkiyədə Erdoğana qarşı alternativsizlik məsələsi müzakirə olunurdusa, hazırda CHP-nin düşərgəsində 3 şəxsin prezidenetlik potensialı müzakirə olunur. Belə bir mühitin yaranmasında, habelə bu simaların Türkiyəyə təqdimatında Kılıcdaroğlunun əməyi böyükdü. Və nəhayət Kılıcdaroğlu həm İyi partiya “Millət” ittifaqının qurulmasının, həm də CHP elektoratı ilə Səadət və HDP kimi partiyaların seçicləri arasında isti münasibətləri yaratmaqla AKP-MHP ittifaqına qarşı geniş koalisiyanın yaranmasının əsas memarıdı.
İncənin 3B formulu lokallaşdı
Son prezident seçkisində 3B formulu – Barışmaq, Bölüşmək və Böyümək sloqanı ilə çıxış edən Müharrəm İncənin sol-mərkəzçi və sağ-mərkəzçi çevrələrdə yaratdığı canlanma İmamoğlunun eyni şəkildə pozitiv seçki kampaniyasına start verməsi ilə davam etdi. İmamoğlu Millət ittifaqının namizədi olsa da, elan etdiyi “İstanbul ittifaqı” ölkənin milli səviyyəli problemlərinə deyil, şəhərin yerli səviyyəli problemlərinə, o cümlədən istanbulların gündəlik qayğılarına ünvanlandı. AKP-MHP ittifaqının bütün israrlarına baxmayaraq, bir çox CHP namizədləri seçicilərin diqqətini suverenlik kimi populist mövzuya deyil, korrupsiya, inflyasiya, yaşıllıq, işsizlik, şəfaff idarəçilik və sosial infrastrukturun inkişafı mövzularına yönəltdi.
İncə ilə İmamoğlunun təşviqat kampaniyaları arasında daha bir oxşarlqı hər ikisinin seçki kampaniyasına Erdoğanla görüşməklə başlaması oldu. Bu görüşlər hər ikisinin Erdoğan tərəfindən hədəf göstərilməsi ilə nəticələnsə də, AKP-nin qarayaxma kampaniyası yalnız İmamoğlunun işinə yaradı.
İmamoğlu vs Erdoğan
Azərbaycan seçki sistemi ilə Türkiyəni müqayisə etmək qüsurludu. Çünki Türkiyədə 1946-cı ildə formalaşan çoxpartiyalı seçki sistemi ötən 73 ildə seçim haqqının müqəddəsliyi barədə düşüncənin bütün sosial qruplar arasında milli qürur kimi qəbul edilməsini təmin edib. Amma Avropanın seçkili demokratiya sistemlərindən fərqli olaraq, Erdoğan son 17 il ərzində media üzərində total nəzarəti yaratmaqla özünə qarşı tənqidlərin qarşısı ala, nüfuzlu jurnalistləri susdura və ya həbs etdirə bilir. İfadə azadlığının son illər məhdudlaşdığı Türkiyədə seçki yarışını tam azad və ədalətli hesab etmək mümkün deyil. Amma Türkiyə seçicisi rəqabəti sevir və rəqabətin nəticəsi olaraq qutudan çıxanın haqqına hörmət edir. Bu baxımdan Erdoğanın İstanbulda həm 31 mart, həm də 23 iyun ərəfəsində fəallığı, siyasi təzyiq yolu ilə təkrar seçkilərin keçirilməsinə nail olması səsvermə haqqına cumhurriyyətin verdiyi nemət kimi baxan seçicilərdə məyuszluq və qəzəblə qarşılandı. Nəticə özünü aradakı kəskin fərqdə göstərdi.
Yerli seçki müşahidəçiliyi və sosial mediadan istifadə
Ötən il keçirilən prezidenet seçkisində İncənin seçki gecəsi hərəkətsizliyi ilə iddialar CHP üçün pis təcrübə kimi xatırlayırıq. Əslində həmin gecə baş verənlərdə İncənin səriştəsizliyi deyil, CHP-nin yerli müşahidə sisteminin yararsızlığı ciddi rol oynadı. Bütün ölkə boyu səsvermənin nəticələrini operativ və paralel şəkildə toplaya bilməyən CHP seçki izləmə mərkəzi İncəni seçki gecəsi üçün ən vacib silahdan – informasiyadan yoxsul qoydu. Bu yanlış təcrübə 31 mart günü İstanbulda yaşanmadı. CHP-nin paralel səssayma mərkəzi o gecə səhərədək çalışaraq, İmamoğlunu seçkinin nəticələri ilə bağlı informasiya ilə təmin edib, onu AKP və Anadolu Ajansının seçki nəticələri ilə manipulyasiyası qarşısında güclü duruma gətirdi.
İmamoğlu Türkiyədə sosial media vasitəsilə seçiclərlə birbaşa ünsiyyətə girməyin ən üstün örnəyini yaarda bildi. Bütün şəxsi keyfiyyətlərini, açıqlamalarını, şəxsi həyatı və keçmişini seçici üçün əlçatan edərək, seçiclərin qərarvermə imkanlarını asanlaşdırdı.
Yeni imkanlar
CHP sonuncu dəfə 1977-ci ildə Bülənt Ecevitin liderliyi dönəmində hakimiyyətdə koalisyon ortağı kimi təmsil olunub. 1980-ci il hərbi çevrilişin nəticəsi olaraq, 1992-ci ilədək CHP-nin fəaliyyəti qadağan elan edildi, bununla da sol-mərkəzçi düşərgənin lider partiyası olmaq imkanını uzun müddət itirdi. Yalnız 1999-cu ildən başlayaraq CHP ana müxalifət partiyası statusunu qazana bildi. Hazırda sol-mərkəzçi elektoratla yanaşı liberal və mühafizəkar seçiclərin səsini qazanmağı planlaşdıran CHP-də yerli seçkilərdə əldə olunan qələbələr növbəti 4 il üçün ciddi fürsətlər dönəmi olacaq. Bu müddət həm mövcud reytinqi qorumaq, həm də partiyanın zəif olduğu bölgələrdə əhaliyə “uğur hekayələri” tqədim etmək üçün İstanbul, İzmir, Ankara, Antalya kimi şəhərlərdə bələdiyyələrin şəffaf, ədalətli və xalqçı çalışmalarıan ehtiyac var. Nəhayət, Erdoğan başda olmaqla Türkiyənin ictimai çevrələrində CHP-nin İnönü dönəminə yönəlik ittihamları, xüssuən də anti-islamçı damğasını dağıtmaq üçün Yavaş və İmamoğlu kimi bələdiyyə rəhbərləri var.
Anar Məmmədli
