Tələbə Güc Mərkəzinin “Azyaşlılara qarşı cinsi istismar” mövzusunda araşdırması

Günümüzün ən aktual problemlərindən biri azyaşlılara qarşı cinsi istismar və cinsi zorakılıq hallarıdır. Uşaqlara qarşı cinsi istismar əhəmiyyətli, lakin önlənə bilən bir ictimai-sağlamlıq problemidir. Qiymətləndirmələr və tədqiqatlar dəyişsə də, məlumatlar göstərir ki:

• Təxminən 4 qızdan 1-i və 13 oğlandan 1-i uşaqlıq dövründə cinsi istismara məruz qalır.

• Uşaqlara qarşı cinsi təcavüzün 91% -i uşağın və ya uşağın ailəsinin tanıdığı biri tərəfindən törədilir.

Uşaqlıq dövründə cinsi istismara məruz qalmaq, bir insanın ömür boyu düşünməsi, hərəkət etməsi və hiss etməsinə təsir edə bilən, qısa və uzun müddətli fiziki və zehni, habelə emosional sağlamlıq fəsadları ilə nəticələnə bilən mənfi uşaqlıq təcrübəsidir.

Fiziki sağlamlıq fəsadlarına daxildir:

• istənməyən (planlaşdırılmamış) hamiləliklər

• fiziki xəsarətlər

• ürək xəstəlikləri, obezite və xərçəng kimi həyatın sonrakı dövrlərində xroniki xəstəliklər

Zehni sağlamlıq fəsadlarına daxildir :

• depressiya

• travma sonrası stress pozuntuları (TSSP)

Davranış pozuntularının nümunələrinə aşağıdakılar daxildir:

• opioid istifadəsi daxil olmaqla maddə asılılığı

• qorunmayan cinsi əlaqə, birdən çox tərəfdaşla seks kimi riskli cinsi davranışlar

• intihar və ya intihar cəhdləri riski

Uşaqlarda cinsi istismarla əlaqəli başqa bir nəticə isə, bir insanın həyatı boyu yenidən qurban olma riskinin yüksək olmasıdır. Məsələn, son tədqiqatlar aşağıdakı faktları təsdiqləyir:

• Uşaqlıqda cinsi təcavüzə məruz qalan qadınların yetkinlik yaşında cinsi qurban olma riski 2-3 qat artıqdır.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına uyğun olaraq isə uşaq hüquqlarının həyata keçirilməsinə dövlət nəzarət edir. Azərbaycan Respublikasında uşaq hüquqlarının müdafiəsini müvafiq icra hakimiyyəti, məhkəmə və prokurorluq orqanları, bələdiyyələr, habelə ictimai birliklər, həmkarlar ittifaqı təşkilatları təmin etməlidirlər. Bu orqanlar, birliklər və təşkilatlar fəaliyyətlərində uşaq hüquqlarının üstün mühafizəsi prinsipini əsas tutmalıdırlar. Bəs bu tədbirlər özünü praktikada doğruldurmu?

Əvvəla qeyd etmək lazımdır ki, bütün zorlama və təcavüz ittihamları Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 149-153-cü maddələri ilə tənzimlənir.

Azərbaycanda cinsi təcavüz cinayətdir, lakin məhkumluq nisbəti çox aşağıdır və məhkəmə icraatının uzanması ehtimalı yüksəkdir. Zərərçəkənlərin üçüncü şəxslərin qarşısında ifadə verməsi istənir və qurbanın məxfiliyini pozanların cəzalandırılması üçün heç bir qanun yoxdur. Bu isə birbaşa olaraq azyaşlılarda ruhi sarsıntı, psixoloji travma yaradır. Əlavə olaraq, Azərbaycanda məhkəmə işlərində zərər çəkmiş şəxslərin ümumiyyətlə şəxsən ifadə verməsi gözlənilir (baxmayaraq ki, məhkəmə prosesi boyunca bir vəkil olması faydalı ola bilər, çünki vəkil iş qeydləri və protokolların surətləri əsasında prokurorla zərərçəkmiş adından danışa bilər) , o cümlədən zorlama və cinsi təcavüz hadisələri. Cinsi hərəkətlərin təfərrüatları ətrafında tez-tez suallar verilir və bu kimi hallar azyaşlıların psixoloji inkişafına ciddi zərər vurur.

Azərbaycan qanunvericiliyində razılığın olmaması zorlama kimi qəbul edilir, lakin praktikada cırılmış paltarın olmaması və ya fiziki xəsarətin alınması razılıq kimi qəbul oluna bilər, baxmayaraq ki, bütün hallarda bu araşdırılmalıdır.

Azərbaycanda qurbanlardan polis bölməsində şübhəli şəxsin müəyyənləşdirilməsi istənilir. Bir çox polis bölməsində ikitərəfli güzgü quraşdırılmamışdır, buna görə zərərçəkənlərdən üz-üzə şəxsiyyət təyin etmələri istəniləcəkdir. Yerli qanunvericiliyə uyğun olaraq zərərçəkmiş istintaq prosesinin bir hissəsi olaraq iştirak etməlidir.

Məhkəmə binasına nadir hallarda birdən çox giriş olur ki, zərərçəkmiş (azyaşlı) və şübhəli (şübhəlilər) binanın ətrafında üzləşməsinlər. Məhkəmələr, faillərə təcavüz və cinsi zorakılıq qurbanlarına mənəvi ziyan daxil olmaqla təzminat ödəmələrini əmr edə bilər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, şiddətli cinayət nəticəsində azyaşlıların aldığı fiziki və ya psixoloji xəsarətləri ödəmək üçün Bakıda heç bir ictimai fond yoxdur.

Uşaqlara qarşı cinsi istismar halları üçün maliyə ,əsasən, zərərçəkənlərin müalicəsi üçün ayrılmışdır. Bu səylər uşaqlara qarşı cinsi istismar baş verdikdən sonra vacib olsa da, ilkin profilaktikaya və ya uşaqların cinsi istismarının baş vermədən önlənməsinə az sərmayə qoyulmuşdur. Uşaqla cinsi istismardan proaktiv şəkildə qorumaq üçün məhdud təsirli dəlil əsaslı strategiyalar mövcuddur. Bütün uşaqların təhlükəsiz, dayanıqlı, sağlam mühitlərə sahib olmasını təmin etmək üçün dəlillərə əsaslanan uşaq cinsi istismarının əsas profilaktik strategiyalarını inkişaf etdirmək, qiymətləndirmək və həyata keçirmək üçün daha çox mənbəyə ehtiyac var.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Uşaq Hüquqları Konvensiyası (CRC), millətlərə uşaq hüquqlarını qorumaq üçün qanuni borc verən beynəlxalq bir müqavilədir. 20 noyabr 1989-cu ildə BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmişdir.

Uşaq hüquqları Konvensiyası – BMT tərəfindən qəbul edilmiş bir saziş olaraq, dünyanın hər bir yerində yaşayan uşaqlara konvensiya ilə müəyyən edilmiş hüquqları təmin edir. Konvensiya uşaqların yaşaması və inkişafı üçün zəruri olan minimum standartları müəyyən edir. Konvensiyanın ratifikasiya etmiş bütün dövlətlər bu öhdəlikləri yerinə yetirməlidirlər. Onlar daimi xüsusi təşkil edilmiş Uşaq Hüquqları Komitəsinə hesabat və həyata keçirdikləri bütün işlər haqda məlumat verirlər. Bu Konvensiya uşaqların hüquqlarını təmin edən birinci universal kodeksdir. O, uşaq hüquqlarına dair bütün məsələləri bir sənəddə cəmləşdirib.

“CRC”nin 34 və 35-ci maddələrində dövlətlərin uşaqları hər cür cinsi istismar və cinsi istismardan qoruması tələb olunur. Buraya bir uşağın cinsi fəaliyyət göstərməyə məcbur edilməsinin , uşaqların fahişəlik etməsinin və pornoqrafiya yaratmaqda uşaqların istismarının qadağan edilməsi daxildir.

Dövlətlərdən isə uşaqqaçırma, satma və insan alverinin qarşısını almaq tələb olunur. 23 yanvar 2015-ci il tarixinə qədər Birləşmiş Ştatlar xaricində Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hər bir üzvü daxil olmaqla 196 ölkə Konvensiyanı təsdiqlədi . Bu dövlətlərdən biri də Azərbaycandır.

Müəllif : Tükəzban Qasımova ( TGM Tələbə Hüquqları Komitəsi üzvü )

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı :

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası

2. Uşaq Hüquqları Konvensiyası (Convention on the Rights of the Child)

3. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi

4. Dövlət Statistika Komitəsinin hesabatı